Tyfus plamisty (z łac. Typhus exanthematicus, inaczej dur plamisty) to choroba zakaźna, wywoływana przez bakterie Rickettsia prowazekii (riketsje). Tyfus może mieć charakter epidemiczny (tyfus europejski), gdy jest przenoszony przez wszy ludzkie lub endemiczny (właściwy dla danego miejsca), będąc przenoszonym przez pchły (tyfus szczurzy). U chorych może dojść do uszkodzenia narządów wewnętrznych (m.in. serca i nerek). Nieleczony dur plamisty grozi śmiercią.

Historia
Epidemie tyfusu miały miejsce przede wszystkim podczas wojen i klęsk żywiołowych oraz wśród skupisk ludzi, np. w więzieniach. Epidemia podczas I Wojny Światowej pochłonęła 3 miliony ofiar. Obecnie zachorowania notuje się w Afryce i Azji (kilka tysięcy przypadków rocznie).

Występowanie
W dzisiejszych czasach zachorowania na tyfus plamisty odnotowuje się w Indiach, południowo-wschodniej części Azji, w Afryce i w Ameryce Południowej. Szczególne ryzyko zachorowania występuje w rejonach biednych i zaniedbanych, z deficytem higieny.

Zakażenie
Tyfus europejski przenoszą zakażone riketsjami wszy. Chora wesz, podczas pasożytowania na skórze ludzkiej, wydala riketsje z kałem i wymiocinami, które przedostają się do organizmu człowieka przez uszkodzoną skórę lub podczas wysysania krwi przez insekta. Riketsje, np. na ubraniu, pozostają zdolne do zakażenia przez ok. 2-3 tygodniu. Z kolei tyfus szczurzy na ludzi przenoszą pchły, jako chorobę odzwierzęcą. Riketsje zagnieżdżają się w naczyniach krwionośnych, układzie nerwowym, gruczołach dokrewnych i w sercu.

Przebieg choroby
Okres wylęgania choroby wynosi od 10-14dni (może się skrócić lub wydłużyć do kilku dni). U chorego na tyfus nagle pojawia się gorączka, bóle głowy, euforia zastępowana uczuciem rozbicia, przyspieszony oddech, zaczerwienie i opuchlizna twarzy, zaczerwienie oczu. Pacjent zaczyna odczuwać silne pragnienie. Po 4 dniach na języczku wyskakuje ciemnoczerwona wysypka. Czuć wyraźnie powiększoną wątrobę i śledzionę. Po 5 dniach na skórze (głównie na brzuchu, po bokach klatki piersiowej, w zgięciach łokci) pojawiają się czerwone plamy i grudki, które zaczynają krwawić. Chory przejawia zaburzenia świadomości (majaki) i cierpi na bezsenność, szybko chudnie. Podczas kolejnych dni gorączka spada, jednak nasila się diureza oraz pozostałe objawy. Stan znacznie się pogarsza – występuje utrata przytomności, przeczulica skóry, osłabienie mięśni i niedowład języka. Ciśnienie nadal spada, serce powiększa się, we krwi widać zwiększoną ilość białych krwinek. Chory jest senny, słaby, ma stan podgorączkowy. Po ok. miesiącu, objawy neurologiczne cofają się. Bardzo groźne są powikłania dura plamistego (opadowe zapalenie płuc i zapalenie opłucnej, zapalenie opon mózgowych i mózgu, ropne zapalenie ślinianki przyusznej, zapalenie nerek, odleżyny, zakrzepowe zapalenie żył i tętnic). Po przebyciu choroby, może ona jeszcze nawracać w wyniku przetrwania bakterii w organizmie, jednak będzie już przebiegać znacznie łagodniej.

Leczenie
Podczas leczenia chorego na tyfus plamisty stosuje się chemioterapię antyriketsjową oraz antybiotyki. Bardzo istotne jest utrzymywanie odpowiedniego poziomu wody i elektrolitów w organizmie oraz schładzanie ciała. Aby uniknąć odleżyn, należy zmieniać pozycję chorego. Dieta pacjenta powinna być obfita w warzywa i owoce, mleko i białe mięso. Chory musi szczególnie dbać o higienę jamy ustnej oraz nawilżanie oczu.

Profilaktyka
Wśród działań zapobiegających tyfusowi plamistemu wyróżnia się eliminację szczurów i myszy oraz wszy i pcheł. Stosuje się szczepienia ochronne (wynalazcą szczepionki przeciwtyfusowej był w latach 20. XX wieku polski zoolog, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie – Rudolf Stefan Weigl). Bardzo istotną rolę w profilaktyce odbywa higiena.